Περί μύθων & ιστορικών παραδόσεων του αρχαίου κόσμου

Οι αρχαιότερες πηγές όλων των λαών εμπεριείχαν μεν ιστορικές παραδόσεις αναφερόμενες είτε στην αρχέγονη κατάσταση του σύμπαντος κόσμου είτε απλώς στην απαρχή του εκάστοτε λαού, αλλά και ιστορικά εκτιθέμενα φιλοσοφήματα, εικασίες, ποιητικά έργα περί της προελεύσεως του κόσμου και του ανθρώπου, περί επί μέρους φυσικών φαινομένων ή περί αντικειμένων του υπεραισθητού κόσμου – με μια λέξη, οι αρχαιότατες πηγές όλων των λαών αρχίζουν από την μυθολογία.

Έννοια της μυθικής ιστορίας

Μυθική είναι εκείνη η ιστορία η οποία περιλαμβάνει παραδόσεις μιας εποχής όπου, τα όποια γεγονότα δεν καταγράφονται, αλλά μεταδίδονται μόνο προφορικά. Μπορούμε, λοιπόν, κατ’ αυτόν τον τρόπο να ονομάσουμε μυθική αφήγηση κάθε αφήγηση ενός γεγονότος που είτε όντως ανήκει σ’ αυτή την εποχή είτε αποδίδεται σε αυτήν από την ποιητική φαντασία : η μυθική φαντασία μπορεί πράγματι να θεμελιώνεται με μια παράδοση ή να είναι εντελώς επίπλαστη και να έχει μόνο το ένδυμα της αρχαίας παράδοσης ως πιστοποίηση. Μυθική, με την στενή έννοια, είναι όμως μόνον η ιστορία που εδράζεται πράγματι στην παράδοση.

Για να προσδιορίσουμε γενικά την αξία και τον χαρακτήρα της μυθικής ιστορίας, πρέπει να ερευνήσουμε την επίδραση που θα μπορούσε να ασκεί επί του περιεχομένου της η προφορική μετάδοση, όπως και εν γένει το πνεύμα του αρχαίου κόσμου. 


Προφορική παράδοση

Ήδη το ότι οι αρχαιότερες παραδόσεις όλων των λαών είναι «θυγατέρες της ακοής και της αφηγήσεως» πρέπει να μας κάνει λίγο καχύποπτους για την ιστορική τους αξία. Η ακοή δεν είναι η πλέον σαφής και ευκρινής αίσθηση, τα αντικείμενα τους διαδέχονται με τέτοια ταχύτητα το ένα το άλλο, ώστε να μην μπορούν να διατηρηθούν όλα στην μνήμη. Από την άλλη, για εμάς που δεν έχουμε, όπως οι αρχαίοι άνθρωποι, την προφορική διδασκαλία ως το μόνο μέσον μαθήσεως, ο ήχος που αντιλαμβάνεται το αυτί μας είναι συχνά το ίδιο το περιεχόμενο της αφηγήσεως · κατά μείζονα λόγο, όσοι ανατράφηκαν με την ακοή και μόνο είναι υποταγμένοι στον ήχο του αφηγητού, η οποία όσο σκοτεινότερη αντηχεί στην μνήμη, τόσο δραστικότερη είναι. Φυσικά δεν καθεύδει εδώ η φαντασία : η γλυκιά μελωδία των αισθήσεων που καταλαμβάνει με πάθος την ακοή, η μαγική γλώσσα του σώματος που αναπαριστά τα πάντα, αφυπνίζουν κατ’ ανάγκην την φαντασία.

Όταν λοιπόν ο πατέρας αφηγούνταν με ενθουσιασμό στον γιό του τις προϊστορικές παραδόσεις και ο τελευταίος, βρίσκοντας σ’ αυτές πράγματα σημαντικά για την δράση του, προστάτευε ως ιερό καταπίστευμα τον γλυκόλαλο ήχο της πατρικής αφήγησης, επαναλάμβανε ο ίδιος, όσο συχνά μπορούσε, τις παραδόσεις και σε κάποιες επίσημες ημέρες, σε τόπους ιερούς, αφιερωμένους στην μνήμη του πατέρα συναγωνιζόταν με όλους τους άλλους άνδρες της φυλής για την πιο ζωηρή παράσταση τους.

Οι αδυναμίες όμως της μνήμης ή η υπερσυσσώρευση δεδομένων που πρέπει να διατηρηθούν στην μνήμη δεν είναι στις περισσότερες φυλές η πρωταιτία του ανιστορικού στοιχείου που ενδημεί στις παραδόσεις τους. Ο σεβασμός που τρέφουν έναντι της παραδόσεως αναφέρεται στην συντήρηση της παραδόσεως και μόνον ή και στον τρόπο συντηρήσεώς της, καθ’ όσον κάθε μέλος της φυλής μεριμνά τις περισσότερες φορές ασυνείδητα, να μεταδώσει την παράδοση στον γιό του με την θέρμη ακριβώς και τον ζήλο με τον οποίον μεταδόθηκε στον ίδιον την εποχή της νιότης του, οπότε όλες οι εντυπώσεις είναι εντονότερες και διαρκέστερες.

Δεν μεταδίδεται, ωστόσο, κάθε γεγονός με την ίδια θέρμη, με την ίδια μεγαλοπρέπεια και λάμψη. Το περιορισμένο, όμως ενδιαφέρον που έχει ένα γεγονός αυτό καθ’ αυτό μπορεί να αποτελέσει την αφορμή ώστε το εν λόγω γεγονός να αποκτήσει ενδιαφέρον από τον τρόπο παρουσιάσεώς του ή να αγνοηθεί ακριβώς για αυτόν τον λόγο και να απομείνουν αμυδρά ίχνη του μόνον, τα οποία και θα ερμηνεύσουν οι επιγενόμενοι ως τεκμήριο μεγαλείου και σπουδαιότητος.

Ένα μνημείο, παραδείγματος χάριν, που αποσκοπεί στο να αφαρπάξει από την λήθη κάποιο γεγονός, είναι συνήθως η αφορμή για την επανάληψη της σχετιζόμενης με το προκείμενο μνημείο παραδόσεως. Κάθε φορά που περνάει ο διαβήτης από το μνημείο, επαναλαμβάνει ο ίδιος ή ο συνοδοιπόρος του το μνημειωμένο γεγονός. Ή ένας λαός συνηθίζει να εορτάζει κάθε χρόνο με τραγούδια, χορούς και εγκώμια την ημέρα κάποιου σπουδαίου έργου. Ακριβώς όμως το εορταστικό στοιχείο μίας τέτοιας αναμνήσεως ενισχύει ακόμα περισσότερο την δύναμη της φαντασίας. Στις εορτές το ζητούμενο δεν είναι ποτέ απλώς η ανάμνηση, είναι μάλλον η διάνθιση, ο έπαινος και η εξύμνηση εκείνου του έργου. Με ενθουσιασμό ακούει ο λαός εκείνους τους ύμνους, η μελωδία τους εδραιώνεται στην ψυχή του, οι παραστάσεις της ποιήσεως επιβιώνουν στο στόμα του και φθάνουν στην επόμενη γενιά.

Κάθε φυλή ανάγει την γενεαλογία στις εποχές όπου δεν διέθετε ακόμη πάγια μονάδα χρόνου ή όπου δεν είχε καν αρχίσει η προφορική παράδοση. Αν θα μπορούσαμε να έχουμε τώρα ενώπιόν μας έναν παραδοσιακό άνθρωπο να μας μιλάει, θα μπορούσαμε να αποκρυπτογραφήσουμε την αλήθεια. Τώρα έχουμε έναν αμυδρό απόηχο εκείνης της καθαρής αρχέγονης φωνής στις γραπτές πηγές των λαών. Είναι πιθανό η ιστορία να δοκίμασε τις περισσότερες μεταβολές στο τέλος της μυθικής περιόδου. Αυτή λήγει βεβαίως με την χρήση της γραφής.

Ο λαός όμως αρχίζει να σημειώνει κάτι γραπτώς μόνον όταν συσσωρεύονται ολοένα και περισσότερα δεδομένα της ιστορίας του, όταν αρχίζει να γίνεται μεγαλύτερος, σημαντικότερος ο ρόλος που διαδραματίζει μεταξύ των υπολοίπων. Εδώ η δραστηριότητα του λαού εκτείνεται μεν σε συνεχώς νέα και περισσότερα αντικείμενα και, απ’ την άλλη, προσκολλάται εντονότερα στην ιστορία των προπατόρων του. Αυτή όμως δεν είναι πλέον τόσο αποκλειστικά το επίκεντρο των ενδιαφερόντων του, και, ασχολούμενος τώρα συγχρόνως με διάφορα αντικείμενα, υποβαθμίζει πάντοτε το ένα υπέρ των άλλων.

Στην περίοδο αυτήν έχουμε, συνεπώς, τις περισσότερες παραποιήσεις της πραγματικής ιστορίας. Οι απαρχές της καταγραφής δεν τις αποτρέπουν. Διότι οι πρώτες απόπειρες αυτού του τύπου σπανίζουν και είναι άνευ σημασίας για το μεγαλύτερο μέρος του λαού. Ο λαός δεν μπορεί ακόμη να εξοικειωθεί με την άψυχη, ψυχρή γλώσσα της γραφής, θέλει να ακούει να του αφηγούνται, όπως στην περίοδο της απόλυτης αθωότητάς του, με ενθουσιασμό και ζέση τα έργα των προπατόρων του.

Η παράδοση διατηρείται λοιπόν ακόμη κατά την απαρχή αυτής της καταγεγραμμένης ιστορίας. Ένα μεγάλο μέρος του λαού υπερασχολείται τώρα σε άλλα αντικείμενα, με αποτέλεσμα να μην είναι πλέον αφοσιωμένο στα της προϊστορίας του . Κατά κάποιον τρόπο όμως ο λαός καθαγιάζει τα τις νέες γνώσεις και έννοιες, τα ήθη και τα έθιμα που βαθμηδόν αφομοίωσε εντάσσοντας τα στην ιστορία των προπατόρων του. Εξακολουθεί να θεωρεί ως μέγιστη τιμή την ομοιότητα μαζί τους · ήθη και έννοιες που εμφανίστηκαν πολύ αργότερα αποδίδονται από τον λαό στους προγόνους του, εντάσσονται στους μύθους της αρχαιότατης ιστορίας του και παρουσιάζονται σαν να ήλθαν σ’ αυτούς ως θαύμα από τον ουρανό!