ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

Summer - Walter Crane

Η εποχή με τις θερμότερες ημέρες του έτους είναι το καλοκαίρι, το οποίο αποτελεί μια εκ των τεσσάρων εποχών της εύκρατης ζώνης. Παρεμβάλλεται μεταξύ της ανοίξεως και του φθινοπώρου, ωστόσο η ημερομηνία έναρξης του ποικίλλει ανάλογα το κλίμα, τον πολιτισμό και την παράδοση. Στην μετεωρολογία το καλοκαίρι καθορίζεται συμβατικά ως η περίοδος που περιλαμβάνει, για το Βόρειο ημισφαίριο, τους μήνες Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο • η διάρκεια του εκτείνεται από το θερινό ηλιοστάσιο έως την φθινοπωρινή ισημερία.

Κύριο στοιχείο του καιρού είναι το ζεστό ξηρό κλίμα και οι υψηλές θερμοκρασίες αλλά αυτό δεν συμβαίνει σε όλες τις περιοχές: στα τροπικά και υποτροπικά κλίματα επικρατεί υγρή περίοδος η οποία συνδέεται με την εποχιακή αλλαγή των ανέμων ενώ στην ινδική λεκάνη του Βορρά συναντάμε τους θερινούς μουσώνες οι οποίοι πολλές φορές συνοδεύονται από καταρρακτώδεις βροχές και καταιγίδες. 

ΘΕΡΙΝΟ ΗΛΙΟΣΤΑΣΙΟ 

Αστρονομικά υπολογίζεται ως εναρκτήρια ημέρα του καλοκαιριού η 21η Ιουνίου, ημέρα κατά την οποία ο Ήλιος φτάνει στο βορειότερο σημείο της εκλειπτικής και αρχίζει να κατέρχεται προς τον ουράνιο ισημερινό. Το σημείο αυτό ονομάζεται θερινή τροπή και μάλιστα μερικές ημέρες πριν και μετά την τροπή, ο Ήλιος φαίνεται να αργοστέκει πάνω στην εκλειπτική και το σημείο αυτό ονομάζεται θερινό ηλιοστάσιο • η λέξη δε, προέρχεται από το λατινικό solistitium το οποίο σημαίνει «ήλιο-σταμάτημα».

Τα αρχαία γερμανικά φύλλα το αποκαλούσαν «Litha» ενώ στην Σουηδία ονομαζόταν «Midsommar» και εορτάζεται από τα αρχαία χρόνια προς τιμήν της γονιμότητος. Και στην αρχαία Γαλατία, ο εορτασμός του ονομαζόταν «γιορτή της Επόνα» θεότητα της γονιμότητος και προστάτιδα των αλόγων. 

Στην Δανία καλείται «Sankt hans» • είναι η ημέρα όπου οι μεσαιωνικοί σοφοί άνδρες και οι γυναίκες (οι γιατροί εκείνου του χρόνου) συγκέντρωναν τα ειδικά χορτάρια ώστε να θεραπεύσουν τους ανθρώπους για το υπόλοιπο του έτους. Τέλος, στην Νορβηγία λέγεται «Sankthansaften» • υπάρχει δε μια συνήθεια να τελούνται πλαστοί γάμοι μεταξύ ενηλίκων και παιδιών συμβολίζοντας έτσι την άνθηση της νέας ζωής.

Midsummer - Albert Moore

Στην αρχαιότητα, η ημερομηνία του θερινού ηλιοστάσιου ήταν μια σημαντική πηγή στην καθοδήγηση των ανθρώπων περί οργανώσεως και συγκομιδής των καλλιεργειών τους. Εξάλλου τους επέτρεπε να κατανοούν τις καιρικές συνθήκες οι οποίες επρόκειτο να επικρατήσουν. Επίσης, θεωρείται παραδοσιακή ημέρα για γάμους. Όλοι οι λαοί στην θρησκευτική τους παράδοση συνέδεσαν το φως του Ηλίου με την ανώτερη πνευματική κατάσταση που μπορεί να περιέλθει ο άνθρωπος. 

Οι περισσότερες θρησκείες και οι μυστικιστικές δοξασίες θέσπισαν πανηγυρικούς εορτασμούς για τον Θεό Ήλιο και ο,τι αυτός συμβολίζει. Εξαιρετικά σημαντικοί είναι οι εορτασμοί σε ολόκληρη την Ευρώπη, κυρίως στο βόρειο τμήμα της, Φινλανδία, Σουηδία αλλά και Μεγάλη Βρετανία κ.α.. 

Οι Δρυίδες των αρχαίων Κελτών γιόρταζαν τις «Φωτιές της ακτής». Μάλιστα, κάθε χρόνο στην Βρετανία στις 21 Ιουνίου συγκεντρώνεται χιλιάδες κόσμου στο μεγαλιθικό μνημείο του Στόουνχετζ (Stonehenge) διότι η ανατολή του θερινού ηλιοστασίου εμφανίζεται στον ορίζοντα σε ευθυγράμμιση με την ογκώδη κύρια πέτρα του μνημείου. • μερικοί πιστεύουν ότι χτίστηκε αποκλειστικά για τον λόγο αυτό.

Από τα προϊστορικά ακόμη χρόνια, την ημέρα του θερινού ηλιοστασίου οι άνθρωποι ανάβουν φωτιές τις οποίες διατηρούν όλη την νύκτα για να δηλώσουν την πίστη τους στον ζωοδότη Ήλιο αλλά και για να εξαγνίσουν κάθε κακή τροπή, εξασφαλίζοντας του τον αιώνιο δρόμο στο δώμα του ουρανού.

Ανάλογες φωτιές ανάβουν, τόσο στην Φιλανδία δίπλα στις όχθες των λιμνών, τις οποίες αποκαλούν ukko προς τιμήν του παλαιού φιλανδού ομώνυμου θεού τους, όσο και στην Λετονία, ενώ παράλληλα τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια και καίνε στεφάνια - κορώνες τα οποία είναι φτιαγμένα από λουλούδια για τις γυναίκες και από βελανιδιά για τους άνδρες.

Στη Ρώμη γιόρταζαν τα «Βεστάλια», μια γιορτή προς τιμήν της θεάς Βέστα (Vesta) της ρωμαϊκής μυθολογίας, η οποία είναι η παρθένος θεότητα της οικογένειας και της οικιακής εστίας, αντίστοιχη της Εστίας στην ελληνική μυθολογία. Και αυτές οι γιορτές της φωτιάς διαρκούσαν μια ολόκληρη εβδομάδα, ενώ την πρώτη μέρα, άνοιγε το ιερό του ναού της για μια και μοναδική φορά κατά την διάρκεια του χρόνου κι οι γυναίκες πρόσφεραν θυσίες.
 
Και στην Ελλάδα οι φωτιές σχετίζονται με αυτές των ηλιακών τροπών οι οποίες συνηθίζονται σ’ όλους τους Ινδοευρωπαϊκούς λαούς. Επιπλέον, η πυρολατρεία συνδέεται με το έθιμο του πρωτομαγιάτικου στεφανιού · συνηθίζεται να ανάβουν φωτιά μ’ αυτά και ενώ πηδούν την φλόγα τραγουδούν:  «να πηδήξω την φωτιά να μη με πιάσει αρρωστιά» ή «αφήνω τον κακό (ή τον καλό) τον χρόνο, πάω στον καλύτερο» και άλλα όμοια. 

Σε κάποιες περιοχές καθώς πηδούν την φλόγα τραγουδούν  

«όξω ψύλλοι και κοργιοί, 

μέσα η ρώγα η χρυσή».

Επίσης, στην Αρχαία Ελλάδα η νύχτα του Ηλιοτρόπιου, ήταν η γιορτή μιας ερωτικής μαγείας, με τους νέους να ανταλάσσουν ερωτικούς όρκους και να πηδούν πάνω από τις φωτιές, τις λεγόμενες «φωτιές της τύχης». Για να εξαγνίσουν αυτούς τους όρκους πηδούσαν πάνω από τις φλόγες τρεις φορές αποδιώχνοντας έτσι κάθε επιβουλή. 

Τέλος, στην αρχαία Αθήνα το αθηναϊκό ημερολόγιο είχε σαν αφετηρία την πρώτη νέα σελήνη μετά το θερινό ηλιοστάσιο. Στην διάρκεια αυτού του μήνα λάμβαναν χώρα οι Ολυμπιακοί αγώνες κάθε τέσσερα χρόνια. Οι Σπαρτιάτες τελούσαν τα Υακίνθεια προς τιμή του Υάκινθου τον οποίον άθελά του σκότωσε ο θεός Απόλλων κτυπώντας τον με τον δίσκο. Οι Λακεδαιμόνιοι σύμφωνα με τον Ξενοφώντα διέκοπταν ακόμη και τις εκστρατείες τους για να λάβουν μέρος στις εορτές αυτές. 

 

The Death of Hyacinth by Benjamin West

Στη σημερινή Ελλάδα, υπάρχουν ακόμη στη θέση εκείνης της γιορτής, οι Φωτιές του Αη-Γιαννιού, του Κλήδονα, που σε κάποιες περιοχές τις λένε «του Αη-Γιαννιού του ηλιοτροπιού». Και σήμερα ακόμη, σε πολλά μέρη της Ελλάδας, οι φωτιές ανάβουν με τη δύση του ήλιου και στις φλόγες τους ρίχνονται τα ξερά στεφάνια της πρωτομαγιάς, ενώ αυτοί που πηδούν ύστερα πάνω από τις φωτιές κάνουν κρυφές ευχές μέσα τους, ελπίζοντας να ευοδωθούν. Φαίνεται ότι η χριστιανική θρησκεία δεν κατάφερε τελικά να ξερριζώσει αυτές τις αρχαιότροπες δοξασίες, ακόμη και όταν οι τελετουργοί απειλήθηκαν με διωγμούς κατά το παρελθόν.

ΔΗΜΩΔΕΙΣ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ

Το καλοκαίρι έχει βαθιές ρίζες στην ελληνική παράδοση. Ο καλός καιρός, από όπου ετυμολογικά προέρχεται η λέξη, αποκαλύπτει την λαχτάρα των ανθρώπων της ελληνικής υπαίθρου να λυτρωθούν από το κρύο και τα προβλήματα του χειμώνα. Πρόκειται για την κατ εξοχήν εποχή της συγκομιδής και της επεξεργασίας των δημητριακών, εργασίες οι οποίες έδωσαν το όνομα τους στους δύο πρώτους μήνες του καλοκαιριού, Ιούνιος ο Θεριστής και Ιούλιος ο Αλωνάρης. 

Θέρος - Γιολδάσης Δημήτρης

Γνωστές δημώδεις παροιμίες για την εποχή του καλοκαιριού είναι οι εξής: 

- «Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα». 

- «Από το θέρος ως τις ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές» 

- «Θέρος , τρύγος , πόλεμος ....και στο αλώνισμα χαρές» 

- «Αγκάθια του καλοκαιριού, μαρούλια του χειμώνα» 

- «Καλοκαίρι ηλιοπαρμένος, το χειμώνα μουσκεμένος, είσαι πάντα προκομμένος» 

- «Καλοκαιριού παλιούρια, χειμώνα μαρούλια» 

- «Μη σε γελάσει ο βαθρακός και το χελιδονάκι, αν δε λαλήσει ο τζίτζικας, δεν είν’ καλοκαιράκι» 

- «Του καλοκαιριού το δείπνο, νοστιμίζει χωρίς λύχνο» 

Jules Breton - Summer

ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ

Τὸ παιδὶ μὲ τὴ φυσαρμόνικα 

Θὰ βγῶ στὸν κάμπο νὰ μαζέψω 
τὰ πεσμένα φύλλα τοῦ ἥλιου, 
νὰ πλάσω τὶς ἀκτίδες του -τοῦτο τὸ καλοκαίρι-, 
νὰ πλάσω τὶς ἀκτίδες του σὲ φύλλα γιὰ νὰ γράψω 
τὸν οὐρανὸ καὶ τὸ τραγούδι σου, Ἑλληνόπουλο! 
Γιατὶ τὸ χῶμα δὲ μὲ φτάνει! Δὲ μὲ φτάνει τὸ αἷμα μου! 
Γιατὶ τὰ δάκρια μου δὲ φτάνουνε νὰ πλάσω τὸν πηλό μου! 
Τί νὰ τὸ κάνω τὸ σπίτι μου; Ἔξω σὲ τραγουδᾶνε! 
Ἔξω μιλοῦν γιὰ σένανε! Δέ μου φτάνει ἡ φωνή μου! 
Θὰ τρέξω ἐκεῖ ποὺ σ᾿ ἄκουσα νὰ λὲς «Ὄχι» στὸ θάνατο. 
Θὰ τρέξω ἐκεῖ ποὺ πήγαινες σφυρίζοντας ἀντίθετα 
στ᾿ ἀστροπελέκι,ἀντίθετα στὴ διαταγὴ 
καὶ στὸ γλυκὸ ψωμὶ τῆς γῆς! Ἀντίθετα 
στὰ γαλανά σου μάτια ποὺ ἦταν γιὰ τὸν ἔρωτα!

Νικηφόρος Βρεττάκος

ΙΟΥΝΙΟΣ

Flaming June - Fredrick Lord Leighton

Ο Ιούνιος (Junius) είναι ο πρώτος μήνας του καλοκαιριού και αριθμεί 30 ημέρες. Στο Ιουλιανό και Γρηγοριανό ημερολόγιο κατέχει την έκτη θέση, ενώ στο αρχαίο ρωμαϊκό την τέταρτη. 

Ετυμολογικά, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, πήρε το όνομα του από την ρωμαϊκή θεότητα Γιούνο (Juno) σύζυγο του Γιούπιτερ (Jupiter) • σε ελληνική αντιστοιχία πρόκειται για την θεά Ήρα, σύζυγο του Διός και προστάτιδα του οίκου και του γάμου, στην οποία είναι αφιερωμένος. 

Στις καλένδες του Ιουνίου τελούνταν εορτές προς τιμήν της θεάς στο Καπιτώλιο όπου δίδονταν ευχές. 

Οι ημέρες αυτές θεωρούνταν αποφράδες (nefasti) και ήταν μη εργάσιμες. Σύμφωνα με άλλη άποψη, το όνομα του μήνα οφείλεται στον Λεύκιο Ιούνιο Βρούτο, ο οποίος ανέτρεψε τον βασιλιά Ταρκύνιο τον Υπερήφανο το 510 π.Χ., εγκαθίδρυσε τον θεσμό της Υπατείας και έγινε ο πρώτος Ύπατος της Ρώμης. 

Στο αρχαίο αττικό ημερολόγιο ο Ιούνιος αντιστοιχούσε, κατά το ήμισυ, στον μήνα Σκιροφοριών. Πρόκειται για τον δωδέκατο μήνα ο οποίος ήταν αφιερωμένος στην Σκιράδα Αθηνά. Προς τιμὴν της εορτάζονταν την 12η ημέρα τα Σκιροφόρια • επιπλέον ήταν αφιερωμένα προς τιμήν του Θεού Ποσειδώνος Ερεχθέως, καθὼς και των Θεαινών της Ελευσίνος Δήμητρος και της κόρης της Περσεφόνης. Πρόκειται περί κατ' εξοχὴν γυναικείας εορτής, διαφαίνεται δε απὸ τα λόγια του χορού των Θεσμοφοριαζουσών του Αριστοφάνους. Η προέλευση της ονομασίας της εορτής υπήρξε αντικείμενο διαφωνιών κατά την αρχαιότητα: κάποιοι υποστήριζαν πως σκίρον καλείται το μέγα σκιάδειο της Θεάς, το οποίο μεταφέρεται διὰ μεγαλοπρεποὺς πομπής από τον βράχο της Ακροπόλεως στην τοποθεσία Σκίρον, όπου υπάρχει Ιερό της Αθηνάς Σκιράδος. 

Η ακρόπολις των Αθηνών του L.v.Klenz

Κατά μια άλλη άποψη, όπως γράφει ὁ Παυσανίας, ἡ τοποθεσία Σκίρον έλαβε την ονομασία της από τον Ήρωα Σκίρον, μάντη εκ Δωδώνης. Πολεμώντας με τους Ελευσινίους κατά των Αθηναίων του Ερεχθέως εφονεύθη στην μάχη και ετάφη πλησίον ενός χειμάρρου, όπου πήρε το όνομα του. Ωστόσο, η συνήθης ερμηνεία της λέξεως σκίρον κατά την αρχαιότητα είναι «σκληρή λευκή γη» η οποία θεωρείται ονομασία του γύψου. 

Σύμφωνα με μύθο, ο Θησέας επιστρέφοντας από την Κρήτη, κατασκεύασε είδωλο της Θεάς Αθηνάς από «λευκή γη» κι ετέλεσε πομπή θριάμβου μετ' αυτού. Κύριο στοιχείο της εορτής αποτελούσε η πομπή που ξεκινούσε από την Ακρόπολη, έφθανε ως το Δίπυλον, κατόπιν ακολουθούσε την Ελευσίνια Ιερὰ Οδὸ και κατέληγε στην τοποθεσία Σκίρον. 

Της πομπής προΐσταντο η ιέρεια της Αθηνάς και ο ιερεύς του Ποσειδώνος, αμφότεροι από το παλαιό Αθηναϊκό ιερατικό γένος των Ετεοβουτάδων. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως «Αθηναῖοι τρεῖς ἀρότους ἱεροὺς ἄγουσι, πρῶτον ἐπὶ Σκίρῳ, τοῦ παλαιοτάτου τῶν σπόρων ὑπόμνημα, δεύτερον ἐν τῇ Ῥαρίᾳ, τρίτον ὑπὸ πόλιν τὸν καλούμενον Βουζύγιον». Εικάζεται πως η τελετουργία των Σκίρων αφορά τελετή υπὲρ γονιμότητος των αγρών αλλὰ και των ανθρώπων, ιδίως των γυναικών. Για τον λόγο αυτόν η εορτή των Σκίρων περιελάμβανε εορτασμούς και προς τιμὴν της Δήμητρος. 

Μια ακόμη εορτή προς τιμήν της Αθηνάς με πιθανή σύνδεση με τα Σκίρα ήταν τα Αρρηφόρια. Όπως μαρτυρεί ο Παυσανίας, ο παρθένες οι οποίες ελάμβαναν μέρος στην ιερουργία προέρχονταν από αριστοκρατικές οικογένειες των Αθηνών και καλούνταν Αρρηφόροι, δηλαδή οι φέρουσες τα μυστικά. Κατοικούσαν για μια χρονική περίοδο πλησίον του Ναού της Αθηνάς, φορούσαν λευκό χιτώνα και χρυσά κοσμήματα και τρέφονταν με ένα ιδιαίτερο είδος άρτου, τον «ανάστατον». Όταν έφθανε ο καιρός της εορτής, οι Αρρηφόροι με απόλυτη μυστικότητα μετέφεραν σε κάνιστρα τα μυστικά ιερά τελετουργικά αντικείμενα της θεάς τα οποία θεωρούνταν σύμβολα γονιμότητας • κατά την θητεία παραμονής τους στον ναό, θεωρούνταν κόρες του Άρχοντος Βασιλέως των Αθηνών και συμμετείχαν στην ύφανση του Ιερού Πέπλου της Θεάς Αθηνάς. 

Σκηνή του Πέπλου από τον Παρθενώνα

 

Την 14η ημέρα τελούνταν τα Διιπόλια, πανάρχαια αττική εορτή προς τιμήν του Θεού Διός Πολιέως κατά την οποία θυσιαζόταν ένα βόδι στο ιερό του Δία στην ακρόπολη της πόλεως και αφιέρωναν πελάνους, ψωμί μικτό από σιτάρι και κριθάρι. Η τελετή είχε συμβολικό χαρακτήρα και καταδείκνυε την ιερότητα του αροτήρος βοός, του πλέον σημαντικού ζώου για την καλλιέργεια της γης. Η θυσία γινόταν μπροστά στο βωμό του θεού στην Ακρόπολη. Ο ιερέας έριχνε σιτάρι και κριθάρι στο βωμό και, όταν το βόδι τα έτρωγε, το σκότωνε με έναν πέλεκυ. Ο θύτης έφευγε και καθώς το ζώο θεωρούνταν ιερό, η υπόθεση του θανάτου του έπρεπε να εκδικαστεί. Απουσία του θύτη, καταδίκαζαν τον πέλεκυ και τον έριχναν στη θάλασσα. Το δέρμα του βοδιού ταριχευόταν και προσδενόταν σε άροτρο. Η γιορτή ονομάζεται και Βουφόνια, η οποία τελούνταν ξεχωριστά σε άλλες ελληνικές πόλεις κατά την αρχαιότητα. 

Σκηνή από τα αρχαία Βουφόνια

Τέλος, συναντάμε τα Διισωτήρια, εορτή τελούμενη στον Πειραιά προς τιμήν του Θεού Διός Σωτήρος κατά την οποία πραγματοποιούσαν πομπή και αγώνες νέων. 

ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ & ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ 

Καθώς ο μήνας ήταν αφιερωμένος στην Ήρα, τελούνταν εορτές προς τιμήν της σε Ελλάδα και Ρώμη. Τον Ιούνιο οι Έλληνες γιόρταζαν τους γάμους της Ήρας με τον πατέρα των θεών, Δία. Ο Δίας για να ξαπλώσει με την πολυπόθητη γυναίκα του, έστρωσε χαλί από χλωρά ευωδιαστά λουλούδια • από τον μύθο αυτό προέρχεται η ευχή "Βίον ανθόσπαρτον", η οποία δίδεται στους γάμους έως σήμερα. Μάλιστα, ο Ιούνιος ως μήνας των ιερών γάμων των θεών, δεν θεωρείται κατάλληλος για γάμους μεταξύ των θνητών. Οι Ρωμαίοι δε, έπιναν πρωινό δροσερό νερό προς αποφυγήν των πολύδυμων και τερατωδών τοκετών, όπως όριζε ένας χρησμός. 

Για τους Ρωμαίους, επίσης, ήταν μήνας αφιερωμένος στους νέους, (ιουνιώρας - juniors), οι οποίοι ήταν κατάλληλοι για πόλεμο και ικανοί στα όπλα για να διαφυλάξουν την πατρίδα. Όταν οι Ρωμαίοι θέλησαν να βρουν χρήματα για τον πόλεμο με τους Ταραντίνους, ευχήθηκαν να τους βοηθήσει η προστάτιδα τους Ήρα και εκείνη τους μήνυσε ότι αν είναι δίκαιοι στα όπλα, δεν θα τους λείψουν και τα χρήματα. Όταν οι Ρωμαίοι κέρδισαν την μάχη δίκαια, τίμησαν την Ήρα ως θεά -σύμβουλο των οικονομικών του κράτους, και χάραξαν νόμισμα προς τιμήν της. Από όλες τις εορτές ξεχωρίζει αυτή του θερινού ηλιοστασίου κατά το οποίο πραγματοποιείται η θερινή τροπή του ηλίου με συνέπεια την μεγαλύτερη ημέρα του χρόνου και επισήμως ξεκινά το καλοκαίρι.

ΕΘΙΜΑ & ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ 

Χαρακτηριστικό του εορτασμού του θερινού ηλιοστασίου, σύμφωνα με το πανάρχαιο έθιμο, αποτελούσε το άναμμα φωτιάς στους δρόμους και ενώ πηδούσαν πάνω απ' αυτές έλεγαν: «Έφυγον κακόν, εύρον άμεινον». Στο Βυζάντιο συνήθιζαν κατά την νουμηνία να ανάβουν φωτιές μπροστά στα σπίτια τους και να πηδάνε με σκοπό να εξασφαλίσουν υγεία και ευημερία. 

Την συνήθεια αυτή την συναντάμε και στην Ρώμη ·οι Ρωμαίοι συνήθιζαν την πρώτη του έτους να ανάβουν φωτιές και να πηδούν όλοι, άνδρες και παιδιά καθώς και μητέρες, οι οποίες περνούσαν από πάνω τα βρέφη τους για αποτροπή κάθε κακού. 

Σε πολλές περιοχές της Ελλάδος γιορτάζεται αναλόγως. Την ημέρα αυτή άναβαν φωτιές, συνήθως σε σταυροδρόμια κατά γειτονιές, στις οποίες έκαιγαν απαραίτητα το μαγιάτικο στεφάνι. 

Στην Ίο, μικροί και μεγάλοι, πηδώντας τις φωτιές τις οποίες αποκαλούν «φωτάρες» κάνουν μια ευχή για καλή υγεία και απαλλαγή από το κακό. Η ευχή ήταν:  

«Πηδώ τον χρόνο τον παλιό 

και πάω στον πιο καλό». 

Στην Κέρκυρα τις φωτιές που ανάβουν τις ονομάζουν «Μπουμπούνες». Αυτοί που πηδούν τις φωτιές, ζώνουν την μέση τους με λυγαριά για να μην τους πονάει, και πηδούν τρεις φορές σταυρωτά βαστώντας ένα σίδερο στην μέση τους, για να είναι σιδερένιοι. 

Ένα ακόμη έθιμο είναι τα «Φρόκαλα». Αυτά ήταν σκούπες από θρούμπι ή θυμάρι, τα οποία έφτιαχναν τα παλιά τα χρόνια οι νοικοκυρές, τα τύλιγαν με δίκτυ και τα κρεμούσαν πάνω από τις πόρτες των σπιτιών μαζί με τα πρωτομαγιάτικα στεφάνια. Τα «φρόκαλα» συμβόλιζαν το καθάρισμα από τα κακά και το δίκτυ την παγίδα για το κακό μάτι. Το βράδυ άναβαν τρείς φωτιές στην γειτονιά όπου τα έκαιγαν λέγοντας διάφορα ξόρκια. Στην φωτιά, επίσης, έριχναν και την παλιά ρίγανη, γιατί από την άλλη μέρα άρχιζαν να μαζεύουν φρέσκια και μυρωδάτη. 

Τον Ιούνιο, τον κατ’ εξοχήν μήνα του θερισμού, ακολουθούν αρκετά έθιμα ανά την Ελλάδα. Στον Δρυμό Θεσσαλονίκης, το πρώτο δεμάτι σταχυών που δένουν, το στήνουν όρθιο και το προσκυνούν, ενώ ο νοικοκύρης ρίχνει νομίσματα. 
Στο Μανιάκι Πυλίας αφήνουν ένα κομμάτι αθέριστο και λένε ότι είναι τα γένια του νοικοκύρη, τον οποίο σηκώνουν στα χέρια ψηλά και τον αφήνουν να πατήσει στην γη, μόνο αν τάξει στους θεριστές κρασί και κότα. 

Ο θερισμός ή θέρος στον Θεσσαλικό κάμπο

Μεταξύ των εθίμων του θερισμού, αυτά που σχετίζονται με τα τελευταία στάχυα έχουν πολλά κοινά στοιχεία με άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς. Σε μερικά μέρη άφηναν αθέριστα τα τελευταία στάχυα, ενώ σε άλλα έπλεκαν μια δέσμη, σε σχήμα σταυρού, που την έλεγαν χτένι ή ψαθί. Την εποχή της σποράς τα έτριβαν κι ανακάτευαν τους κόκκους τους με το καινούργια σπόρο. Το αθέριστο κομμάτι ήταν τα γένια του νοικοκύρη, «αφήνω του ζευγολάτη τα γένια» έλεγαν, ενώ σε άλλες περιοχές ονομάζονταν «τα γένια του Θεού». 

Στην Κάρπαθο χαράσσουν με το δρεπάνι ένα κύκλο, που περιλαμβάνει τα τελευταία στάχυα. Στον κύκλο μπαίνει η νεαρότερη θερίστρια και πετάει επάνω το δρεπάνι της φωνάζοντας: 

«Και του χρόνου, καλαλωνεμένα, 

καλοφαωμένα, καλοπρουκισμένα!» 

Θερισμός στον κάμπο της Καρδίτσας

Στην Σκύρο σαν αποθερίσουν, αφήνουν δύο λημάρια αποθέρι στο χωράφι για χαρά του χωραφιού και για να φάνε τα πουλιά και τα αγρίμια. Τα παλιά χρόνια αυτός που θέριζε το σιτάρι, έκοβε λίγο το χέρι του για να στάξει αίμα στο χωράφι. Ήταν ένα είδος προσφοράς-θυσίας στον δαίμονα του σιταριού, σαν αντάλλαγμα για τον καρπό που του πήραν. 

Στο Νέο Σούλι Σερρών ζύμωναν με το πρώτο αλεύρι της νέας σοδειάς το τζιτζιρίκλινο, το οποίο ήταν ένα μικρό καρβέλι με μια τρύπα στη μέση, όπου έβαζαν ένα κλωνάρι βασιλικό. Καθώς το πήγαιναν στην βρύση της γειτονιάς και πριν το τοποθετήσουν, έκοβαν βιαστικά μικροί μεγάλοι, από ένα κομμάτι. Παράλληλα ακουγόταν και η ευχή: «όπως τρέχ’ του νιρό, να τρέχ’ κι του μπιρικέτ’ ». Ό,τι απέμενε, το άφηναν στην μια εσοχή της βρύσης, για να το φάει ο τζίτζικας το χειμώνα. 

Οι Σταχομαζωχτρες - Ζαν Φρανσουά Μιγέ

ΔΗΜΩΔΕΙΣ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ & ΠΡΟΣΩΝΥΜΙΑ 

Ο Ιούνιος είναι ο μήνας του θερισμού και πολλών άλλων γεωργικών εργασιών. Η πλέον διαδεδομένη ονομασία του είναι «θεριστής», η οποία συνδέεται άμεσα με την ωρίμανση και τον θερισμό των σιτηρών. Στην Θράκη, μάλιστα, τον ονομάζουν Δρεπανά και στην Πελοπόννησο Δρεπανιάρη. Επίσης καλείται Πρωτόλης ή Πρωτογιούλης, δηλ. πρώτος μήνας και αρχή του καλοκαιριού. 

Σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος ο Ιούνιος έχει την δική του ξεχωριστή ονομασία. Στην Βόρεια Ελλάδα ο Ιούνης αναφέρεται ως Κερασάρης όπως και στα Γρεβενά, ενώ οι Πόντιοι τον αποκαλούν Κερασινό (Κερασινόν στα Ποντιακά), αφού αυτή την περίοδο ωριμάζουν τα κεράσια. 

Το μάζεμα των κερασιών στο Σπήλαιο Ορεστιάδος

Από το λαϊκό ρήμα ερινιάζω ή ορνιάζω, το οποίο σημαίνει γονιμοποιώ ήμερη συκιά, με κλαδί αγριοσυκιάς, του δίνει την ονομασία Ερινιαστή, Ορνιαστή στην Άνδρο, Ρινιστή στην Πάρο αλλά και Απαρνιαστή στην Νάξο, την Κύθνο σε άλλα μέρη της Ελλάδος. Στην Κάλυμνο τον καλούν Αλυθτσατσή, ενώ τον ακούμε και ως Τζιτζικάρη, λόγω της δυναμικής παρουσίας των τζιτζικιών. 

Στις 24 του μηνός, σε πολλά μέρη της Ελλάδος γιορτάζεται η γιορτή του «Τ’ Αϊ-Γιαννιού του Λαμπαδάρη», εξ ου και το όνομα που δίνεται στον Ιούνιο «Αϊ-γιαννίτης» ή «Αγιογιαννίτης». 

Η γιορτή του είναι ταυτισμένη με δύο κύκλους εθίμων: με τον Κλήδονα αλλά και με τις φωτιές που ανάβονται την παραμονή της εορτής, απ' όπου προέρχονται και οι προσωνυμίες «Φανιστής» και «Ριζικάρης», αλλά και «Ριγανάς» επειδή εκείνη την ημέρα μάζευαν ρίγανη. 

Τέλος, εξαιτίας του θερινού ηλιοστασίου, το επονομαζόμενο «λιοτρόπι» από τον λαό μας, πήρε το όνομα «Λιοτρόπης». 

Γνωστές δημώδεις παροιμίες είναι οι ακόλουθες: 

- «Αρχές του θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή» 

- «Ο Μάης θέλει το νερό κι ο θεριστής το ξύδι» 

- «Όποιος έχει την κατάρα του παππού, πάει τον Μάη εργάτης κι όποιος έχει του πρωτόπαππου πάει τον Ιούνιο». 

- «Από το θέρος ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειές» 

- «Γενάρη πίνουν το κρασί, το Θεριστή το ξίδι» [δηλ. Το κρασί που μπαίνει στα βαρέλια τον Οκτώβρη, ωριμάζει το Γενάρη αλλά τον Ιούνιο έχει γίνει πια ξίδι] 

Ο θερισμός στο Βαλτινό Τρικάλων

- «Θέρος, τρύγος, πόλεμος ...και στο αλώνισμα χαρές!» 

- «Θέρος, τρύγος, πόλεμος, στασιό δεν έχουν» [δηλ. Ο θερισμός, ο τρύγος και ο πόλεμος δεν επιτρέπουν ξεκούραση, μέχρι να τελειώσουν] 

- «Θέρος, τρύγος, πόλεμος, αποσταμό δεν έχουν» 

- «Μάρτης έβρεχε, θεριστής εχαίρονταν» 

- «Μάρτης έβρεχε, Θεριστής τραγούδαγε» 

- «Μη σε γελάσει ο βάτραχος και το χελιδονάκι, αν δε λαλήσει ο τζίτζικας, δεν είν' καλοκαιράκι» 

- «Πρωτόλη (Ιούνιε), Δευτερόλη (Ιούλιε) μου, φτωχολογιάς ελπίδα» 

- «Το τραγούδι του Θεριστή, η χαρά του Αλωνιστή» 

- «Τον Ιούνιο αφήνουν το δρεπάνι και σπέρνουν το ρεπάνι» 

Jean François Millet, Η ξεκούραση των θεριστών