 |
| Berceuse - William-Adolphe Bouguereau |
Α. Τα έθιμα του τοκετού
Η μελέτη των εθίμων αυτών απαιτεί λεπτομερή παρακολούθηση και προσοχή, αλλά και τα ίδια τα γεγονότα (από την εγκυμοσύνη μέχρι το σαράντισμα) οδηγούν τον λαογράφο ν' ακολουθήσει τον ερευνητικό δρόμο του. Σε όλες τις φάσεις και τις στιγμές της περιόδου του τοκετού, ο φόβος για τη μητέρα και το παιδί, αλλά και η επιδίωξη της υγείας τους, κατευθύνει τις εθιμικές ενέργειες του ελληνικού λαού, που είναι σχεδόν ομοιόμορφες στα ποικίλα γεωγραφικά μας διαμερίσματα. Έχουν και αυτές, όπως όλα τα οικογενειακά έθιμα, κοινά στοιχεία από τις παγκόσμιες ανθρώπινες δεισιδαιμονίες, πολλά στοιχεία από την αρχαιοελληνική και τη βυζαντινή παράδοση, αλλά και πολλές νεώτερες προσαρμογές στη σύγχρονη ζωή.
Τα τρία βασικά στάδια στη γέννηση του ανθρώπου, η εγκυμοσύνη, ο τοκετός και η λοχεία, παρακολουθούνται με μεγάλο φόβο από την οικογένεια, για τα «δαιμονικά» που φθονούν τη νέα ύπαρξη και ζητούν να ματαιώσουν την παρουσία της στη γη. Ο φόβος αυτός εξηγείται λογικά από την ευπάθεια της λεχώνας και του νεογνού, στις ώρες του τοκετού, ιδιαίτερα τα παλαιότερα χρόνια με την έλλειψη της σοβαρής υγειονομικής φροντίδας και των προστατευτικών σήμερα φαρμάκων. Ο λαός δεν ήταν σίγουρος για τη στερέωση της νέας γέννας, αν δεν έβλεπε τη μητέρα να «σαραντίζει» και το βρέφος να προχωρήσει στις ημέρες ή στους μήνες και να «βαφτιστεί».
 |
| Mother & Child With Cat, Fritz Zuber-Buhler |
1. Λαϊκές αντιλήψεις και δοξασίες για την απόκτηση παιδιών: άτεκνοι, στείρες, άκληροι, πολύτεκνοι. Πρακτικά μέσα για την αντιμετώπιση των περιστατικών.
2. Η εγκυμοσύνη: προγνωστικά, προετοιμασίες, δεισιδαιμονίες, προφυλάξεις, απαγορεύσεις, επιθυμητουργία, θρησκευτικές αργίες.
3. Η ώρα της γέννας (ο τοκετός): Ευχές, μέτρα ευτοκίας (ωκυτοκία), προστάτες άγιοι, απαγορευτικές δεισιδαιμονίες. Η Μαμμή. Πρώτες φροντίδες στο παιδί, το πρώτο λουτρό, οι Μοίρες. Παλαιό σπαργάνωμα, σημερινά ρουχαλάκια, τραπέζι, δώρα.
 |
| First Caresses,William-Adolphe Bouguereau |
4. Ο ρόλος του πατέρα: τι του ζητούν κάνει ή τι του απαγορεύουν, στην ώρα του τοκετού. Διάφορα έθιμα (ενδείξεις) «αρρενολοχείας».
5. Η λοχεία της μητέρας: Φροντίδες για τη λεχώνα. Προφυλάξεις και δοξασίες. Αντιβασκάνια (φυλαχτά), τροφές. Πρώτο σήκωμα από το κρεβάτι. Σαράντισμα.
6. Λαογραφικά του νεογέννητου: Κούνια (σαρμανίτσα), με φωτογραφίες και μουσειακή φύλαξη. Φυλαχτά και αντιβασκάνια (χαϊμαλιά). Άλλες προφυλάξεις. Τα νύχια και τα μαλλιά του παιδιού. Το πρώτο δόντι. Λαϊκή παιδιατρική (δίαιτα, ασθένειες, φάρμακα). Δοξασίες για τον ύπνο. Τα πρώτα νανουρίσματα (λόγια και μουσική).
7. Τα βαφτίσια: Πότε, που (στην εκκλησία ή στο σπίτι) και πως. Κανονικό βάπτισμα ή βιαστικό αναγκαστικό. Δοξασίες. Ο νουνός. Τα βαφτιστικά ονόματα. Η αναγγελία του ονόματος στη μητέρα. Τα βαφτιστικά ρούχα και η λαογραφία του εμπορίου τους (κουφέτα, μαρτυριάτικα, κεριά κ.α). Άλλα δώρα και γεύματα. Η πρώτη μετάληψη του παιδιού.
 |
| Harry Roseland - Lullaby, Mother and Baby |
Β. Τα λαογραφικά της παιδικής ηλικίας
Η παιδική ηλικία είναι ο σπουδαιότερος συνεχιστής των λαϊκών εθίμων και παραδόσεων:
α) επειδή το παιδί παρακολουθεί μ' ενδιαφέρον κι εντυπωσιάζεται από τα ξεχωριστά έθιμα και τις αφηγήσεις των μεγάλων, β) επειδή οι μεγάλοι διατηρούν πολλά από τα έθιμα τους για χάρη του παιδιού, και γ) γιατί πολλά από τα έθιμα που αχρηστεύονται, βρίσκουν «ανθρωπολογικό» καταφύγιο στα παιγνίδια των μικρών.
Εκτός όμως από τα έθιμα, και η ίδια η ζωή του παιδιού, με τις φυσικές πρωτοβουλίες και εμπνεύσεις που κάποτε θυμίζουν τον πρωτόγονο άνθρωπο, και με τις φροντίδες των μεγάλων για την ανάπτυξή τους, δημιουργεί λεπτομέρειες, που ενδιαφέρουν τη γενική ανθρώπινη Λαογραφία.
Μπορούμε να πούμε πως η παιδική ζωή αποτελεί μικρογραφία ή υπόμνηση της φυσικής ανθρώπινης ζωής, γι' αυτό κι η ανθρωπολογία τη χρησιμοποιεί σαν σύγχρονο δείγμα των παλιότερων μορφών ζωής, στις διάφορες φυλές και τους τόπους. Και το Ελληνόπουλο παρουσιάζει επίσης την ξεχωριστή εθνική του ζωή, τη γλώσσα κι τους τρόπους του, όπως και την ιδιαίτερη οικογενειακή του μεταχείριση.
Χωρίζουμε τα κεφάλαια της παιδικής λαογραφίας μας στα εξής θέματα:
1. Νηπιακή περίοδος: Η ανατροφή από τη μητέρα. Πρώτες τροφές, χορέματα, περπάτημα, χάδια, μιμιτική διδασκαλία λόγου και ενεργειών. Παιδικές λέξεις και χειρονομίες (ενδιαφέρον ανθρωπολογικό κεφάλαιο!). Θρησκευτική μύηση, προσευχές. Τιμωρίες και φοβήματα. Απαγορεύσεις (μη...).
2. Προσχολική περίοδος: Πρωτοβουλίες των παιδιών στο λόγο, στο περπάτημα και στο παιγνίδι. Η πρώτη κοινωνία των παιδιών. Απασχολήσεις, γλωσσική (συνθηματική) συνεννόηση, παιγνίδια.
3. Πρώτη σχολική περίοδος: Ψυχολογική ετοιμασία από το σπίτι. Ντύσιμο, σάκες, μαθητικά σύνεργα. Επιμέλεια και σπιτικά δώρα. Σχολικές τιμωρίες και αμοιβές. Τραγουδάκια και «εξετάσεις».
4. Γενική σχολική Λαογραφία (ως τις μεγάλες τάξεις). Ομαδική ψυχολογία και αλληλεγγύη.
«Καζούρες» και κυρώσεις των μαρτυριάρηδων. Μαθητικά παρωνύμια και χαρακτηρισμοί. Σατιρογραφία στον πίνακα ή στα τετράδια. Στοιχήματα και κερδοφόρα παιγνίδια. Παλαιές σχολικές τιμωρίες. Σχολικά τραγούδια και παρωδίες. Μαθητικά σχέδια και τέχνη. Ρομαντικοί ερωτισμοί στα μικτά σχολεία. Το σχολικό θέατρο. Γλωσσική σχολική ορολογία. Έθιμα του τέλους της χρονιάς. Μουσειακή φύλαξη παλαιών σχολικών ειδών κ.α.
5. Εξωσχολικά και επαγγελματικά έθιμα των παιδιών: Παιγνίδια, κυνήγι, κολύμπι, τεχνικά κατασκευάσματα, μικροεπαγγέλματα, θητεία στις εκκλησίες, εθιμική πρωτοβουλία στις γιορτές. (Φωτιές του Άι -Γιάννη, Κλήδονας από τα κορίτσια, βαρελότα της Λαμπρής, κάλαντα και λαζαρικά, μασκαρέματα, ρουσάλια, ρογκατσάρια).
Γ. Λαογραφικά των παιγνιδιών & του αθλητισμού
Το κεφάλαιο αυτό μπορεί να γεμίσει τον χώρο από την πρώτη σχολική ηλικία ως την εφηβική ενηλικίωση. Από τα μικρά μοναχικά παιγνίδια των νηπίων ως τις σύγχρονες μάχες των ποδοσφαιρικών συναντήσεων, όλα είναι παιδιαί, με το ρήμα μέσα τους «παίζω» και τη λέξη «παιδί». Τα κλασικά επίσης αθλητικά αγωνίσματα κατάγονται από τις πρώτες ελεύθερες και φυσικές κινήσεις ή ανταγωνισμούς των παιδιών.
Μια ενδεικτική αναφορά θα μπορούσε να είναι η παρακάτω:
α) επειδή το παιδί παρακολουθεί μ' ενδιαφέρον κι εντυπωσιάζεται από τα ξεχωριστά έθιμα και τις αφηγήσεις των μεγάλων, β) επειδή οι μεγάλοι διατηρούν πολλά από τα έθιμα τους για χάρη του παιδιού, και γ) γιατί πολλά από τα έθιμα που αχρηστεύονται, βρίσκουν «ανθρωπολογικό» καταφύγιο στα παιγνίδια των μικρών.
Εκτός όμως από τα έθιμα, και η ίδια η ζωή του παιδιού, με τις φυσικές πρωτοβουλίες και εμπνεύσεις που κάποτε θυμίζουν τον πρωτόγονο άνθρωπο, και με τις φροντίδες των μεγάλων για την ανάπτυξή τους, δημιουργεί λεπτομέρειες, που ενδιαφέρουν τη γενική ανθρώπινη Λαογραφία.
Μπορούμε να πούμε πως η παιδική ζωή αποτελεί μικρογραφία ή υπόμνηση της φυσικής ανθρώπινης ζωής, γι' αυτό κι η ανθρωπολογία τη χρησιμοποιεί σαν σύγχρονο δείγμα των παλιότερων μορφών ζωής, στις διάφορες φυλές και τους τόπους. Και το Ελληνόπουλο παρουσιάζει επίσης την ξεχωριστή εθνική του ζωή, τη γλώσσα κι τους τρόπους του, όπως και την ιδιαίτερη οικογενειακή του μεταχείριση.
Χωρίζουμε τα κεφάλαια της παιδικής λαογραφίας μας στα εξής θέματα:
1. Νηπιακή περίοδος: Η ανατροφή από τη μητέρα. Πρώτες τροφές, χορέματα, περπάτημα, χάδια, μιμιτική διδασκαλία λόγου και ενεργειών. Παιδικές λέξεις και χειρονομίες (ενδιαφέρον ανθρωπολογικό κεφάλαιο!). Θρησκευτική μύηση, προσευχές. Τιμωρίες και φοβήματα. Απαγορεύσεις (μη...).
 |
| Μητρική στοργή - Γ. Ιακωβίδης |
2. Προσχολική περίοδος: Πρωτοβουλίες των παιδιών στο λόγο, στο περπάτημα και στο παιγνίδι. Η πρώτη κοινωνία των παιδιών. Απασχολήσεις, γλωσσική (συνθηματική) συνεννόηση, παιγνίδια.
3. Πρώτη σχολική περίοδος: Ψυχολογική ετοιμασία από το σπίτι. Ντύσιμο, σάκες, μαθητικά σύνεργα. Επιμέλεια και σπιτικά δώρα. Σχολικές τιμωρίες και αμοιβές. Τραγουδάκια και «εξετάσεις».
4. Γενική σχολική Λαογραφία (ως τις μεγάλες τάξεις). Ομαδική ψυχολογία και αλληλεγγύη.
«Καζούρες» και κυρώσεις των μαρτυριάρηδων. Μαθητικά παρωνύμια και χαρακτηρισμοί. Σατιρογραφία στον πίνακα ή στα τετράδια. Στοιχήματα και κερδοφόρα παιγνίδια. Παλαιές σχολικές τιμωρίες. Σχολικά τραγούδια και παρωδίες. Μαθητικά σχέδια και τέχνη. Ρομαντικοί ερωτισμοί στα μικτά σχολεία. Το σχολικό θέατρο. Γλωσσική σχολική ορολογία. Έθιμα του τέλους της χρονιάς. Μουσειακή φύλαξη παλαιών σχολικών ειδών κ.α.
 |
| Edward Lamson Henry - A Country School |
5. Εξωσχολικά και επαγγελματικά έθιμα των παιδιών: Παιγνίδια, κυνήγι, κολύμπι, τεχνικά κατασκευάσματα, μικροεπαγγέλματα, θητεία στις εκκλησίες, εθιμική πρωτοβουλία στις γιορτές. (Φωτιές του Άι -Γιάννη, Κλήδονας από τα κορίτσια, βαρελότα της Λαμπρής, κάλαντα και λαζαρικά, μασκαρέματα, ρουσάλια, ρογκατσάρια).
Γ. Λαογραφικά των παιγνιδιών & του αθλητισμού
Το κεφάλαιο αυτό μπορεί να γεμίσει τον χώρο από την πρώτη σχολική ηλικία ως την εφηβική ενηλικίωση. Από τα μικρά μοναχικά παιγνίδια των νηπίων ως τις σύγχρονες μάχες των ποδοσφαιρικών συναντήσεων, όλα είναι παιδιαί, με το ρήμα μέσα τους «παίζω» και τη λέξη «παιδί». Τα κλασικά επίσης αθλητικά αγωνίσματα κατάγονται από τις πρώτες ελεύθερες και φυσικές κινήσεις ή ανταγωνισμούς των παιδιών.
 |
| Harry Brooker - Tug Of War |
Είναι μεγάλη η φιλολογία του παιγνιδιού, επειδή έχει πολλά στοιχεία να μας δώσει από την ιστορία του, τη γλώσσα (ονοματολογία), την ψυχολογία και την κοινωνιολογία του. Η Λαογραφία εξετάζει το εθιμικό και ψυχαγωγικό μέρος του παιγνιδιού δίνοντας προσοχή και στην επινοητική τεχνική του και συγκρίνει τη φυσική παρουσία του στις πρωτόγονες και στις παιδικές κοινωνίες. Μελετά πάντα τις λαϊκές μορφές του, που είναι οι πρώτες ρίζες του οποιουδήποτε εξελιγμένου «σπορ».
Οι αρχαίοι Έλληνες αξιολόγησαν και ανθρωπιστικά το παιγνίδι, με την ανάδειξη του σε αθλητική τελείωση και άμιλλα, κι είχαν πάντα στη σκέψη τους το αξίωμα: «Νους υγιής εν σώματι υγιεί».
Οι Έλληνες της Τουρκοκρατίας καλλιεργώντας τα αθλήματα κι από την ακριτική παράδοση (Κλέφτες), ασκήθηκαν έτσι και για τον αγώνα της ανεξαρτησίας. Ο σύγχρονος λαός χαίρεται τις αγωνιστικές άμιλλες όχι μόνο τις επαγγελματικές και κατευθυνόμενες, αλλά και τις ελεύθερες παραδοσιακές του, και γι' αυτό βλέπει κανείς στις γιορτές μας, μικρές ή μεγάλες ηλικίες να ψυχαγωγούνται με το παιγνίδι της ατομικής ή ομαδικής δεξιότητας στο χαρούμενο ύπαιθρο.
Οι Έλληνες της Τουρκοκρατίας καλλιεργώντας τα αθλήματα κι από την ακριτική παράδοση (Κλέφτες), ασκήθηκαν έτσι και για τον αγώνα της ανεξαρτησίας. Ο σύγχρονος λαός χαίρεται τις αγωνιστικές άμιλλες όχι μόνο τις επαγγελματικές και κατευθυνόμενες, αλλά και τις ελεύθερες παραδοσιακές του, και γι' αυτό βλέπει κανείς στις γιορτές μας, μικρές ή μεγάλες ηλικίες να ψυχαγωγούνται με το παιγνίδι της ατομικής ή ομαδικής δεξιότητας στο χαρούμενο ύπαιθρο.
 |
| Boys Playing - Victor Gabriel Gilbert |
Η παρακολούθηση και καταγραφή των ελληνικών λαϊκών παιγνιδιών και αγωνισμάτων, με σχέδια και ονοματολογία, μπορεί να εφοδιάσει και την αθλητική αυτή πλευρά της κοινωνικής μας ζωής, που συνεχώς διεθνοποιείται, με εθνικά παραδοσιακά στοιχεία και θέματα.
Μια ενδεικτική αναφορά θα μπορούσε να είναι η παρακάτω:
1. Προετοιμασία του παιγνιδιού. Λαχνίσματα με τις σχετικές χειρονομίες, χωρισμοί σε ομάδες, η «Μάννα», σύνεργα, σχήματα στο έδαφος με γραμμές και φράγματα, σχηματισμοί των παιχτών κ.α.
 |
| Adam Emory Albright - Children playing with a kite |
2. Ατομικά παιγνίδια και αθλήματα, όπως για παράδειγμα το στεφάνι, η σβούρα, η κούκλα, ο χαρταετός. Προσοχή στην παιδική ορολογία.
3. Ζευγαρωτά παιγνίδια, φιλικά ή ανταγωνιστικά, που τα παίζουν δύο μόνοι όπως για παράδειγμα η τραμπάλα, παλέμα, τριόλα, πεντοχάλικα, τόπι. Από εδώ αρχίζουν και τα ρυθμικά τραγουδάκια, που πρέπει να καταγράφονται.
4. Όμαδικά παιγνίδια φιλικά, χωριστά των αγοριών και των κοριτσιών ή μικτά), π.χ. Μέλισσα, Πινακωτή, Τσιμπητό. Περιγράφονται οι κινήσεις και καταγράφονται τα συνοδευτικά τραγούδια.
 |
| Elizabeth Adela Forbes (Canadian) |
5. Ομαδικά ανταγωνιστικά (πολλοί προς ένα - ένας προ πολλούς - πολλοί προς πολλούς). Υποδιαίρεση: α) με σωματικές δεξιότητες (π.χ. αμάδες, πηδήματα, τρέξιμο). β) με πνευματικές δεξιότητες (π.χ. αινίγματα, σκάκι). Από τα μαχητικότερα παιγνίδια είναι ο πετροπόλεμος.
6. Ανδρικά αθλήματα: Το λιθάρι, το πάλεμα, το πήδημα, το τρέξιμο, το σημάδι, η ιπποδρομία. Σημειώνονται οι γιορτές και οι άλλες ευκαιρίες των ανδρικών αγωνισμάτων. Απαραίτητες παντού οι σχετικές φωτογραφίες και τα σχέδια.
Η μελέτη των λαϊκών παιγνιδιών έχει σημασία εθνογραφική και κοινωνιολογική. Μπορούμε, καθώς είπαμε, ν΄αναγνωρίσουμε σ' αυτά παλαιούς κοινωνικούς θεσμούς ή έθιμα, που ενώ χάθηκαν από την κοινωνία των ενηλίκων, έμειναν στην κοινωνία των παιδιών. Ακόμα και τους απλούς τρόπους ζωής των μεγάλων (επισκέψεις, αντρόγυνα, γιατρούς, δασκάλες) μιμούνται τα παιδιά, σαν να προετοιμάζονται για την παραδοσιακή παραδοχή τους.
Σημασία επίσης έχει να σκεφτούμε, πως τα Ελληνόπουλα των αιώνων χρησιμοποίησαν με πρακτικό νου στα παιγνίδια τους ό, τι τους έδινε η φύση, όσο δεν είχαν τα μέσα ενός τεχνικού, όπως σήμερα, και ετοιμοπαράδοτου αθλητισμού.
6. Ανδρικά αθλήματα: Το λιθάρι, το πάλεμα, το πήδημα, το τρέξιμο, το σημάδι, η ιπποδρομία. Σημειώνονται οι γιορτές και οι άλλες ευκαιρίες των ανδρικών αγωνισμάτων. Απαραίτητες παντού οι σχετικές φωτογραφίες και τα σχέδια.
 |
| Ralph Hedley - The tournament |
Η μελέτη των λαϊκών παιγνιδιών έχει σημασία εθνογραφική και κοινωνιολογική. Μπορούμε, καθώς είπαμε, ν΄αναγνωρίσουμε σ' αυτά παλαιούς κοινωνικούς θεσμούς ή έθιμα, που ενώ χάθηκαν από την κοινωνία των ενηλίκων, έμειναν στην κοινωνία των παιδιών. Ακόμα και τους απλούς τρόπους ζωής των μεγάλων (επισκέψεις, αντρόγυνα, γιατρούς, δασκάλες) μιμούνται τα παιδιά, σαν να προετοιμάζονται για την παραδοσιακή παραδοχή τους.
Σημασία επίσης έχει να σκεφτούμε, πως τα Ελληνόπουλα των αιώνων χρησιμοποίησαν με πρακτικό νου στα παιγνίδια τους ό, τι τους έδινε η φύση, όσο δεν είχαν τα μέσα ενός τεχνικού, όπως σήμερα, και ετοιμοπαράδοτου αθλητισμού.
