Πέμπτη 22 Ιανουαρίου 2015

Τα δημοτικά τραγούδια



Στην λαογραφική φιλολογική μας παράδοση, τα δημοτικά τραγούδια ονομάσθηκαν και «Δημώδη ή Εθνικά Άσματα». Και οι δύο όροι σημαίνουν σήμερα κάτι που τραγουδιέται, κάτι στιχουργημένο που ακούεται με το μέλος του •ο όρος «τραγούδι», ξεκινημένος από την παράδοση της αρχαίας τραγωδίας, μπορεί να σημαίνει και την έμμετρη αφηγηματική απαγγελία. 

Σε μια απόπειρα να δώσουμε έναν ορισμό θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για έμμετρα κείμενα (λυρικά ή αφηγηματικά), που τα έχουν συνθέσει άγνωστοι λαϊκοί ποιητές, μόνοι τους ή με συνεργασία, και με συμπληρώματα από την παράδοση. Τα θέματα και η μουσική τους συγκίνησαν τις ελληνικές γενεές επί αιώνες. 

Τα τραγούδια του ελληνικού λαού είναι από τα καλύτερα δείγματα των λαϊκών λογοτεχνιών όλων των εθνών, όπως τόνισαν δεκάδες ξένοι• ο Γκαίτε το πρόσεξε από το 1814. Συνδυάζουν το εμπνευσμένο λυρικό ή ηρωικό περιεχόμενο με την στιχουργική τέχνη και παρουσιάζουν ένα άριστο μέτρο παρομοίωσης ανάμεσα στον άνθρωπο και στην φύση. Τα θέματα είναι βιώματα παλαιά, όσοι και οι αιώνες της Ελληνικής Ιστορίας. 

Τα δημοτικά μας τραγούδια έχουν την Ομηρική άνεση, που δεν αναζητεί με προσπάθεια τα θέματα της, αλλά τα θέματα την οδηγούν στις εμπνεύσεις της. Τα θέματα των τραγουδιών μας είναι ποικίλα, όσες οι περιπέτειες και οι χαρές του Έθνους. Μπορούμε να καταλάβουμε αμέσως, με ένα γενικό χωρισμό των δημοτικών τραγουδιών, από ποιες περιπέτειες, ψυχικές καταστάσεις και τρόπους ζωής εμπνεύστηκε κατά καιρούς το Έθνος. 

Το βασικό χωρισμό των τραγουδιών μας τον βρίσκουμε αναλυτικότερα στο βιβλίο του Νικολάου Πολίτη «Ἐκλογαὶ ἀπὸ τὰ τραγούδια τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ» (α’ έκδ., 1914) • κάποια στιγμή αργότερα μέσα από αυτό το ιστολόγιο θα γίνει εκτενή αναφορά στο έργο τούτο καθώς και σε κάθε ενότητα ξεχωριστά, κατά πως αρμόζει. 

Σε μια γενική κατάταξη μπορούμε να συναντήσουμε τα κάτωθι είδη : 

i. Επικά τραγούδια, που υμνούν τις ηρωικές πράξεις των Ακριτών και των Κλεφτών ή που διηγούνται πολιορκίες και πολέμους (Ακριτικά, Κλέφτικα, Ιστορικά) 
ii. Λυρικά τραγούδια, που τραγουδούν την αγάπη, είτε σαν αφηγήματα μυθιστορηματικά, είτε σαν άμεσες αισθηματικές εκδηλώσεις (Παραλογές, της Αγάπης) 
iii. Οικογενειακά τραγούδια, που συντροφεύουν την ζωή, τις χαρές και τις λύπες της οικογένειας (Νυφιάτικα, της Ξενιτιάς, Μοιρολόγια) 
iv. Θρησκευτικά τραγούδια, που αναγγέλλουν τις γιορτές, επικαλούνται τις ευλογίες τους και μεταφέρουν τις ευχές από σπίτι σε σπίτι (Κάλαντα, κ.α.) 
v. Εποχικά τραγούδια, που αναγγέλλουν τις πρωτομηνιές και δίνουν ευχές για την σοδειά (Πρωτομαγιά, Πρωτοχρονιά, Περπερούνα στις ανομβρίες, Χελιδονίσματα) 
vi. Κοινωνικά τραγούδια, που ψυχαγωγούν τους ανθρώπους στα γλέντια, στην εργασία τους και στις συναναστροφές (Σατιρικά, του Κλήδονα, Εργατικά) 
vii. Γνωμικά τραγούδια, που στοχάζονται, φιλοσοφούν ή διδάσκουν (Αλφάβητοι, Επιγράμματα) 
viii. Παιδικά τραγούδια, που τραγουδιούνται για τα παιδιά, στις οικογενειακές ώρες ή στα παιγνίδια ( Πρωτοβαδίσματα, Πορευτικά του παιγνιδιού, Νανουρίσματα). 


 Όλα αυτά τα είδη στηρίζονται σε μια παλιά ελληνική παράδοση, όχι μόνο με τα θέματα και τον λόγο τους, αλλά και με τις εθιμικές αφορμές που τις διαιωνίζουν. Η ίδια η προέλευση του νεοελληνικού όρου «τραγούδι» από το στιχουργικό και θεματικό κόσμο της αρχαίας τραγωδίας, δείχνει την παλαιότητα όσο και τα μυστικά του περιεχομένου και της ποιότητας των δημοτικών μας τραγουδιών. 

Βασικά γνωρίσματα του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού είναι : 

α) Ο δημοτικός στίχος •η λέξη δημοτικός σημαίνει λαϊκός, από εθνική παράδοση. Ο στίχος αυτός είναι κυρίως δεκαπεντασύλλαβος. Παρουσιάζεται από τα βυζαντινά χρόνια ως «πολιτικός», χωρίς ομοιοκαταληξία έως τον ΙΔ’ αιώνα και έπειτα με ομοιοκαταληξία έως ΙΕ’ αιώνα, αλλά δεν είναι άσχετος από τους παλαιότερους ακροαματικούς στίχους του θεάτρου (ιαμβικούς & τροχαϊκούς), των επών (εξαμέτρους) και της Υμνογραφίας (Ιαμβικό τετράμετρο καταληκτικό). 
Ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος χωρίζεται σε ημιστίχια (8-7), με προπαροξύτονο ή με οξύτονο το πρώτο και με παροξύτονο πάντα το δεύτερο :

 - Σαρανταπέντε μάστοροι / κι ἑξήντα μαθητάδες… 
 καὶ μὴ στοιχειώσετ’ ὀρφανὸ / μὴ ξένο μὴ διαβάτη… 

Δημοτικός είναι κι ο ρυθμικός δωδεκασύλλαβος στίχος, που θυμίζει το ιαμβικό τρίμετρο των τραγικών. Χωρίζεται επίσης σε ημιστίχια (7-5), με παροξύτονο το πρώτο και με οξύτονο ή προπαροξύτονο το δεύτερο : 

- Ὅσα κάστρα κι ἂν εἶδα / κι ὅσα λόγιασα… 
ὡσὰν τὸ κάστρο πάρεις / χάρισμα κι αὐτή. 

Κάποτε ο δωδεκασύλλαβος έχει πορεία τροχαϊκή, οπότε χωρισμός και τονισμός γίνονται αντίστροφα (5-7) : 

- Κάτου στὸ γιαλὸ / κάτου στὸ περιγιάλι 
πλένουν Χιώτισσες / πλένουν παπαδοποῦλες.

Οι άλλοι δημοτικοί στίχοι είναι ποικίλοι στα μέτρα τους: 5-σύλλαβοι, 7-σύλλαβοι, 8-σύλλαβοι, 10-σύλλαβοι, 11-σύλλαβοι,13-σύλλαβοι, κλασικοί όμως και συχνότεροι μένουν ο 15-σύλλαβος και ο 12-σύλλαβος (ιαμβικός). 



β) Ο δημοτικός λόγος, η γλώσσα του οποίου είναι η εθνική ελληνική που ζει, εξελιγμένη από την αρχαιότητα και την αλεξανδρινή εποχή, με την πανελλήνια μορφή της Κοινής. Χάρη σε αυτό τον αβίαστο λαϊκό αλλά και αρχοντικό λόγο, πρόσεξαν και τα τραγούδια μας οι ξένοι, κι αυτός επίσης πλουτίζει σήμερα την νεοελληνική λογοτεχνία με άνεση εθνική. 
Η σημερινή γραπτή δημοτική μας γλώσσα χρωστά πολλά και καθρεπτίζεται σωστά στο δημοτικό τραγούδι. Έχουμε εκεί μια παρακαταθήκη αιώνιας ελληνικής έκφρασης και λόγου, που δεν μπόρεσαν να τ’ αλλοιώσουν ούτε οι λόγιοι ούτε ο χρόνος• είναι χαρακτηριστικά τα προφητικά λόγια που έγραψε το 1824 ο Φωριέλ για την γλώσσα των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών. «Ἄς ἀποκατασταθεῖ τὸ ἑλληνικὸ ἔθνος, ἄς ἀποκτήσει συγγραφεῖς ἄξιους νὰ τοῦ διδάξουν κάτι σοβαρὸ καὶ ὠφέλιμο…καὶ ἡ νεοελληνικὴ αὐτὴ (τῶν τραγουδιῶν) θὰ φανεῖ μιὰ γλώσσα ποὺ δὲν θὰ ἔχει νὰ ζηλέψει τίποτε ἀπὸ τὴν ἀρχαία». 

γ) Η δημοτική μουσική, το απαραίτητο τραγούδημα των δημοτικών στίχων ήταν επί αιώνες η μοναδική μουσική ψυχαγωγία του λαού, μαζί με τα όργανα που τους συνόδευαν και τον χορό. Η μουσική αυτή πρέπει να έχει βαθιά καταγωγή στους αιώνες, αλλά δέχτηκε πολλές επιδράσεις από τους λαούς που συνέζησαν με τον ελληνικό, κι από την εκκλησιαστική του ψαλμωδία. 

Χωρίζουμε την δημοτική μουσική α) σε αργή αφηγηματική, του τραπεζιού ή της τάβλας, 
β) σε γοργή ρυθμική, του χορού και 
γ) σε ελεύθερη και συχνά αυτοσχέδια, του θρήνου (μοιρολόγια).  

Τόσο το αργό τραγούδι όσο και το γρήγορο προσαρμόζουν τους στίχους στο μέλος και τους προσθέτουν τσακίσματα ή γυρίσματα, σύμφωνα με το χρόνο και την διάθεση του τραγουδιστή. Ωραία και παραδοσιακή είναι η συνήθεια ν’ αρχίζει ένας (ο κορυφαίος) το στίχο και να τον ξανατραγουδούν όλοι οι άλλοι μαζί (χορός). 

Το τραγούδι γεννιόταν με την πρωτοβουλία ενός, κι αν άρεσε στους πολλούς «έπιανε» και έμενε. Έπειτα διαδιδόταν, και ο καθένας το ταίριαζε στον τόπο του και στο γλωσσικό του ιδίωμα. Έτσι δημιουργήθηκαν οι παραλλαγές. Τα επιφωνήματα του κοινού, τα ομαδικά γυρίσματα και επικροτήματα ( να ζήσει που το ‘λεγε! Ωχ, καημοί! κ.α.) δείχνουν την έγκριση και την αποδοχή του κάθε νέου τραγουδιού από το πλατύτερο κοινό. 

Συνέχεια της παράδοσης, για την δημιουργία δημοτικών τραγουδιών, αποτελούν σήμερα οι λεγόμενοι ποιητάρηδες (της Κύπρου & της Κρήτης) ή οι ριμναδόροι άλλων περιφερειών (Κεφαλονιάς, Λευκάδας κ.α.), που ανταγωνίζονται συνήθως στους χορούς (στα πανηγύρια κυρίως) να στιχουργήσουν δίστιχα και σάτιρες. 


Στην σύγχρονη εποχή η λαϊκή στιχουργία περιορίστηκε στην αφήγηση τραγικών ή αστείων γεγονότων (σεισμός, πόλεμος, πάθημα ενός κουτού κτλ.) και σε ερωτικά ακόμα δίστιχα. Για τα τραγούδια της τάβλας και του τραπεζιού μπορούμε να πούμε ότι ζουν κάπως αραιά, εμφανίζονται όμως και στις λαϊκές ορχήστρες με την μορφή κρασοποτικών τραγουδιών. Όσο για τα χορευτικά, αυτά ζουν περιστασιακά, στους γάμους και στα πανηγύρια, αλλά περισσότερο στις αναπαραστάσεις τους από τα σχολεία, τους συλλόγους, τις τουριστικές επιδείξεις και τις τηλεοπτικές προβολές. 

Για την συλλογή δημοτικών τραγουδιών χρειάζεται καλή γνώση της λαϊκής στιχουργικής (και του γλωσσικού ιδιώματος) και καλός πληροφορητής. Μπορούμε να τα καταγράψουμε, με προφορική υπαγόρευση, αλλά κυρίως όταν τραγουδιούνται, σημειώνοντας μαζί τα τσακίσματα και τα γυρίσματα τους. Επιπλέον, πρέπει να δηλώνουμε σε ποιες περιστάσεις τραγουδιούνται. 

Βιβλιογραφία : 
  • Claude Fauriel, Δημοτικὰ τραγούδια τῆς συγχρόνου Ἑλλάδος , Αθήνα, 1956 
  •  Στιλπ. Κυριακίδου, Γλώσσα & λαϊκός πολιτισμός των νεότερων Ελλήνων, Αθήνα, 1946.
  •  Γερ. Σπαταλά, Η μορφολογία των δημοτικών μας τραγουδιών, Αθήνα, 1946
  •  Δημ. Α. Πετροπούλου, «Συμβολὴ εἰς τὴν βιβλιογραφίαν τῶν ἑλληνικῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν:1771-1850», Ἐπετηρὶς Λαογραφικοῦ Ἀρχείου 8.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου